برای فهم بهتر اینکه “آریتمی قلب چیست؟”، به توضیح کوتاهی از ساختار و چگونگی ایجاد ضربان قلب می‌پردازیم. آریتمی قلبی عبارتست از هرگونه بی‌نظمی در “سرعت” یا “ریتم” ضربان قلب. یعنی قلب یا خیلی تند می‌زند یا خیلی کند و یا با الگوی نامنظم طپش دارد. آریتمی باعث می‌شود قلب نتواند خون را به درستی به سایر اعضای بدن پمپاژ کند و در عملکرد آن‌ها اختلال ایجاد شود.

ساختار قلب

حفره‌های قلب

قلب انسان چهار حفره دارد دو عدد در راست و دو عدد در چپ.

• دو حفره بالایی دهلیز
• دوحفره پایینی بطن

نامیده می‌شوند.

دریچه های قلب

قلب چهار دریچه دارد که باعث می‌شوند هنگام ضربان، خون فقط در یک جهت داخل قلب جریان یابد. این چهار دریچه عبارتند از:

• دریچه سه لختی که بین دهلیز راست و بطن راست قرار دارد.
• دریچه ریوی که بین بطن راست و سرخرگ ریوی قرار دارد.
• دریچه میترال یا در یچه دولختی که بین دهلیز چپ و بطن چپ قرار دارد.
• دریچه آئورت که بین بطن چپ و آئورت قرار دارد.

هر دریچه چندین فلاپ(بخش) دارد. دریچه میترال دو و بقیه دریچه ها هریک سه فلاپ دارند. دریچه ها به دلیل اختلاف فشار باز شده باعث به جریان افتادن خون می‌شوند. دریچه ها یکطرفه هستند یعنی فقط در یک جهت می‌توانند باز شوند که باعث جریان یکطرفه خون می‌شود. برای اینکه قلب بتواند خون را به درستی به اندام‌ها پمپاژ کند دریچه‌ها باید با نظم خاصی باز و بسته شوند.

سیستم (هدایت) الکتریکی قلب

قلب در واقع پمپی است که به وسیله سیگنال‌های الکتریکی کنترل می‌شود. این سیستم الکتریکی قلب از اجزای زیر تشکیل شده است:

• گره سینوسی – دهلیزی
• گره دهلیزی – بطنی 
• سیستم هیس- پورکنژ

گره سینوسی – دهلیزی در قسمت فوقانی دهلیز راست قرار دارد و محل اولیه تولید ایمپالس الکتریکی می باشد. این گره بطور متناوب جریان الکتریکی تولید می کند، به همین دلیل این گره را پیس میکر طبیعی می‌نامند. جریان الکتریکی پس از تولید در گره دهلیزی، در کل دهلیزها منتشر شده و باعث انقباض دهلیزها می شود. سپس این ایمپالس یا جریان الکتریکی، به گره دهلیزی – بطنی در فاصله بین دهلیزها و بطن ها رسیده و از طریق این گره، وارد سیستم هیس – پورکنژ که سیستم الکتریکی موجود در بطن ها است شده و در کل بطن ها منتشر می شود و در نهایت با تحریک سلول های عضلانی بطن ها، باعث انقباض آنها می شود.

نوارقلب یا الکتروکاردیوگرافی (EKG یا ECG) روشی است برای ثبت فعالیت الکتریکی قلب که کمک می‌کند تا آریتمی قلبی تشخیص داده شود. البته نوار قلب محدودیت‌هایی دارد که معمولا نمی‌تواند به تنهایی باعث تشخیص دقیق آریتمی شود.

آریتمی

آریتمی قلبی عبارت است از هرگونه ضربان غیرعادی قلب که ناشی از هرگونه تغییر در ترتیب نرمال ایمپالس‌های الکتریکی است. بعضی از آریتمی‌ها خیلی کوتاه هستند (مانند توقف موقتی یا ضربان زودرس) که باعث می‌شود سرعت یا ریتم طپش قلب در کل تغییر زیادی نکند. اگر آریتمی کمی طولانی‌تر شود باعث افزایش، کاهش یا بی‌نظمی در سرعت ضربان قلب شده کارآیی آن در پمپاژ خون را کاهش می‌دهد.

• ضربان سریع (بیشتر از 100 بار در دقیقه برای افراد بزرگسال در حال استراحت) را تاکی‌کاردی می‌نامند.
• ضربان کند (کمتر از 60 بار در دقیقه برای افراد بزرگسال در حال استراحت) را برادیکاردی می‌نامند.

علائم بالینی آریتمی

برخی از علائم آریتمی عبارتند از:

• ضربان سریع‌تر یا کندتر از حد نرمال (60 تا 100 بار در دقیقه برای بزرگسالان در حال استراحت)
• ایست قلبی
• سرگیجه و سبکی سر
• درد قفسه سینه
• تنگی تنفس
• تعریق

روش‌ها و تست‌های تشخیصی آریتمی

برخی از روش‌ها و تست‌هایی که متخصصین جهت تشخیص آریتمی از آن‌ها استفاده می‌کنند عبارتند از:

• نوار قلب یا الکتروکاردیوگرام (EKG,ECG) : همانگونه که قبلا گفته شد این تست در واقع تصویری از فعالیت الکتریکی قلب را در اختیار می‌گذارد. در این روش الکترودهایی روی بدن نصب شده و به ثبت این فعالیت‌ها می‌پردازند.
• اکوکاردیوگرام (Echo) : این روش در واقع یک سونوگرافی از قلب است، که در آن امواج فراصوت، از داخل قلب در حال طپش، تصویری ایجاد می‌کند. به وسیله اکو، تصویری از دیواره‌ها، دریچه ها و حفره‌های قلب ایجاد می‌شود که به بررسی عملکرد قلب کمک زیادی می‌کند.
• تست استرس : این تست نشان می‌دهد قلب در شرایط استرس چگونه عمل می‌کند. استرس ممکن است روی تردمیل یا دوچرخه ثابت تست شود. اگر بیمار نتواند تمرینات عملی انجام دهد، برای ایجاد شرایط استرس دارو تجویز می‌شود. برای مشاهده و بررسی عملکرد قلب در طی تست استرس می‌توان از ECG ، اکو و یا اسکن ویژه استفاده کرد.
• هولتر مانیتور : فعالیت الکتریکی قلب می‌تواند به وسیله یک مانیتور قابل حمل طی یک یا دو روز در منزل ثبت شود. مانیتور بسیار کوچکی به بیمار وصل می‌شود، در طی اتصال این دستگاه بیمار می‌تواند همه کارهای روزمره خودش به جز استحمام را طبق معمول انجام دهد. پس از دوره تعیین شده، بیمار دستگاه را به پزشک عودت داده داده‌های ثبت شده مورد تحلیل قرار می‌گیرد.
• ثبت رویداد : اگر بیمار دچار آریتمی و بی‌حالی گاه‌به‌گاه باشد یک دستگاه ثبت رویداد کوچک به او متصل می‌شود که فقط رفتارهای غیرنرمال قلب را ثبت می‌کند. این تست ممکن است یک تا چند هفته طول بکشد و سپس متخصص با استفاده از داده های جمع‌آوری شده به بررسی دقیق عملکرد قلب می‌پردازد.
• آزمایش خون : بررسی میزان و سطح برخی مواد معدنی، آنزیم ها و سایر مواد شیمیایی موجود در خون.
• تست الکتروفیزیولوژیک : تست ویژه تهاجمی برای بررسی فعالیت الکتریکی قلب است. در این روش لوله نازک مخصوص (کتتر) معمولاً در کشاله ران یا گردن وارد رگ بزرگی می شود و به قلب فرستاده می‌شود.
• تست تیلت یا سطح شیبدار: این تست به ارزیابی قلب هنگامی که بدن روی یک تخت در زوایای مختلف شیبدار می شود می‌پردازد.

انواع آریتمی

• فیبریلاسیون دهلیزی : طپش سریع و نامنظم قلب در حفره‌های بالایی است.
• تاکی‌کاردی بطنی : ضربان خیلی سریع قلب (بیش از 150 بار در دقیقه) که از بطن سرچشمه می‌گیرد.
• تاکی‌کاردی فوق بطنی : ضربان سریع قلب که توسط ایمپالس‌هایی که از قسمت‌های بالایی بطن‌ها ناشی می‌شوند ایجاد می‌شود.
• فیبریلاسیون بطنی : هنگامی رخ می‌دهد که موج الکتریکی تحریک در بطن‌ها جهت مشخصی نداشته باشد یعنی سلول‌های عضلانی بطن به صورت نامنظم تحریک و شل می‌شوند، که باعث اختلال در عملکرد بطن‌ها در پمپاژ خون به رگ‌ها می‌شود.
• ایست قلبی ناگهانی : توقف ناگهانی ضربان قلب که معمولاً به دلیل وقفه در فعالیت الکتریکی طبیعی قلب ایجاد می‌شود.
• سندرم QT طولانی: یک اختلال مادرزادی قلبی است که می تواند باعث آریتمی ناگهانی شود.
• سندروم ولف پارکینسون وایت : به علت وجود مسیر فرعی و اضافی هدایت الکتریکی قلبی ایجاد می‌شود.

برخی از آریتمی‌های دیگر در اثر عواملی مانند بارداری، تداخلات دارویی و یا عوامل متابولیک ایجاد می‌شوند.

درمان آریتمی

الکتروفیزیولوژیست براساس نوع و شدت آریتمی و همچنین شرایط بیمار، از بین روش‌های مختلف درمانی ممکن است یک یا چند روش را استفاده کند. برخی از این روش‌ها عبارتند از :

• تغییر سبک زندگی : گاهی اوقات تغییر سبک زندگی و ترک عادات مخرب می‌تواند به برطرف نمودن آریتمی قلبی کمک کند.
• دارودرمانی : برخی از داروها هنگامی که توسط متخصص در دوز مشخص تجویز شوند می‌توانند آریتمی قلبی را درمان کنند.
• احیای قلبی-ریوی : این روش برای درمان فوری و اضطراری ایست قلبی استفاده می‌شود، که عبارت است از فشار بر فقسه سینه و تنفس دهان به دهان با نظم خاص.
• ابلیشن: یک لوله نازک (کتتر) از کشاله ران توسط یک رگ به قلب فرستاده می شود و بخش کوچکی از قلب که باعث ایجاد آریتمی می‌شود با پرتودرمانی یا انرژی سرد از بین می‌رود.
• کاردیوورژن یا دفیبریلاسیون قلب: در این روش درمانی از دستگاهی برای ارسال شوک و جریان الکتریکی به قلب و احیای فعالیت الکتریکی طبیعی دوباره قلب استفاده می‌شود.

ممکن است استفاده از هیچ‌کدام از روش‌های گفته شده موثر نباشد که بنابر تشخیص الکتروفیزیولوژیست از دستگاه‌های کوچک کاشتنی در بدن برای تنظیم ضربان و رفع آریتمی قلبی استفاده خواهد شد. این دستگاه‌ها عبارتند از:

• پیس میکر (باطری قلب یا ضربانساز قلب) : دستگاه بسیار کوچکی است که با ایجاد و ارسال پالس‌های الکتریکی در قلب به برطرف کردن آریتمی قلبی کمک می‌کند.
• دفیبریلاتور کاردیوورتر کاشتنی (ICD): دفیبریلاتور وسیله کوچکی است که در زیر پوست قفسه سینه یا شکم قرار می گیرد. در صورت بروز یک آریتمی خطرناک، این وسیله می‌تواند ضربان قلب را تنظیم کند.

در مورد این دستگاه‌ها و تفاوت آن‌ها در مقاله دیگری به تفصیل خواهیم پرداخت.